Эрчим хүчний салбарт хэрэгжүүлж буй реформын хүрээнд өнгөрсөн хугацаанд юу хийгдсэн, цааш хэрхэн үргэлжлэх тухай асуудлаар өнөөдөр Улсын Их Хурал дахь уг реформыг дэмжих бүлгээс нээлттэй хэлэлцүүлэг зохион байгууллаа. Хэлэлцүүлгийг Улсын Их Хурлын гишүүн С.Цэнгүүн удирдан явуулав. Тэрбээр эрчим хүчний салбарын шинэчлэлтийг анхнаас нь манлайлж, Улсын Их Хурлын 103 гишүүний бүрэлдэхүүнтэй дэмжих бүлгийг байгуулан ажиллаж буй юм. Хэлэлцүүлэгт Улсын Их Хурлын гишүүн М.Энхцэцэг, Ч.Лодойсамбуу, Ж.Галбадрах, М.Мандхай, Г.Очирбат, Д.Цогтбаатар, Л.Соронзонболд, Г.Хосбаяр, Ж.Бат-Эрдэнэ болон тус салбарын төрийн болон төрийн бус байгууллага, хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжийн төлөөллүүдээс гадна хэрэглэгчдийг төлөөлсөн иргэд оролцож санал бодлоо солилцсон юм.

Хэлэлцүүлгийн эхэнд Улсын Их Хурал дахь эрчим хүчний реформыг дэмжих бүлгийн гишүүдийн төлөөлж Б.Жаргалан үг хэллээ. Тэрбээр, реформ хэрхэн үргэлжлэх вэ гэж хэлэлцүүлгийг нэрлэсэн нь оновчгүй байна, хэрхэн эхлүүлэх вэ гэж нэрлэх нь зүйтэй гээд, цахилгаан эрчим хүчний үнийг нэмснээс өөр зүйл хийгдээгүй байгааг шүүмжилж, зохицуулалттай салбарт үнэ нэмэх бол реформ биш гэсэн юм. Энэ талаар өнгөрсөн хугацаанд Улсын Их Хурлаас дорвитой бодлогын шийдвэр гараагүй, Засгийн газар ч бас юу ч хийгээгүйн дээр салбарын оролцогч талууднэгдсэн ойлголтод хүрээгүй байгаа нь хармсалтай гэлээ. Эрчим хүч бол эдийн засгийн хөгжлийн суурь салбар учир хэрэглээ нэмэгдэж байгаа нь эдийн засгийн агуулгаараа сайн зүйл болохыг тэрбээр онцолж, манай улс эрчим хүчний эх үүсвэрээр баялаг, энэ талаар харьцангуй давуу талтай учир үүндээ тулгуурлан хөгжих боломж бүрэн бийг онцлов. Мөн реформыг хийхдээ алдаа гаргах эрх байхгүй гэдгийг сануулж, эрчим хүчний салбарын хууль, эрх зүйн орчныг шинэчлэхээр ажиллаж буй Улсын Их Хурлын гишүүн М.Энхцэцэг ахлагчтай ажлын хэсэгт ихээхэн найдлага тавьж буйгаа илэрхийлэв.

Нээлттэй хэлэлцүүлэг үндсэн гурван хэсгээр явагдсан бөгөөд эхний хэсэгт эрчим хүчний салбарын бодлогын асуудлыг, дараагийн хэсэгт тус салбар дахь хувийн хэвшлийн оролцоо, шийдэл, эрэлхийллийн асуудлыг хөндсөн бол гурав дахь хэсэгт хууль, эрх зүйн шинэчлэлийн чиглэлээр хийж буй ажил, үзэл баримтлалын талаар ярилцлаа.

Бодлогын асуудлын хүрээнд салбарын өнөөгийн байдал, өвөлжилтийн бэлтгэлийн талаар Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэн танилцуулж, Нийслэлийн Засаг даргын орлогч Т.Даваадалай Улаанбаатар хот өвөлжилтөд хэрхэн бэлтгэж байгааг ярьсан юм. Өнгөрөгч наймдугаар сарын 15-ны байдлаар эрчим хүчний салбарын өвөлжилтийн бэлтгэл хангах засвар, шинэчлэлийн ажил дунджаар 65 хувийн гүйцэтгэлтэй байгааг сайд мэдээлж, дулааны цахилгаан станцуудын бэлтгэл ажил 61, цалилгаан дамжуулах, түгээх сүлжээний бэлтгэл 63, дулааны станц, шугам сүлжээнийх 72, нүүрсний уурхайнуудынх 65 хувьтай байна гэлээ. Салбарын хэмжээнд 1793 нэр төрлийн ажил хийгдэхээс 788 ажил дуусаж, 468 нэр төрлийн ажил үргэлжлэн хийгдэж, 537 нэр төрлийн ажил эхлээгүй байгаа аж. Улаанбаатар хотын төвлөрсөн дулаан хангамжийн системийн суурилагдсан хүчин чадал 2418 Гкал/ц бол холбогдсон нийт ачаалал нь 3558 Гкал/ц хүрээд байгааг Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэн мэдээлэлдээ дурдав. Алслагдсан хэрэглэгчдийн дулааны хангамжид хүндрэл үүсэж болзошгүй байгаа ч өвлийн их ачааллын горимд эрчим хүчний салбар бэлэн байгаа гэдгийг тэрбээр илэрхийллээ.

Нийслэлийн 2025-2026 оны өвөлжилтийн бэлтгэл хангах хүрээнд нийт 750 төсөл, арга хэмжээг хийж хэрэгжүүлж байгаа бөгөөд энэ сарын 08-ний байдлаар өвөлжилтийн бэлтгэл ажил 81 хувийн гүйцэтгэлтэй явагдаж байгааг Нийслэлийн Засаг даргын орлогч дурдав. Эдгээр бэлтгэл ажлуудыг нийслэлийн 22 байгууллага эрхлэн гүйцэтгэж байгаа бөгөөд “Улаанбаатар Дулааны сүлжээ” ТӨХК-ийн бэлтгэл ажил 87.4, “Улаанбаатар Цахилгаан түгээх сүлжээ” ТӨХК-ийнх 77.1, “Орон сууц нийтийн аж ахуйн удирдах газар” ОНӨААТҮГ-ынх 80, “Ус сувгийн удирдах газар” ОНӨААТҮГ, “Хэсэгчилсэн инженерийн хангамжийн удирдах газар” ОНӨААТҮГ болон Орон сууц бодлогын газрынх тус бүр 75 хувьтай байгаа ажээ.

Мөн бодлогын асуудлын хүрээнд Эрчим хүчний зохицуулах газрын дарга Э.Түвшинчулуун үнэ тарифын зохицуулалт, түүний үр дүнгийн талаар мэдээлэл хийсэн юм. Тэрбээр өнгөрсөн онд хийсэн 12 дахь удаагийн тарифын зохицуулалтаар айл өрхийн оргил ачааллын болон хэрэглээнээс хамаарсан шатлалт тарифыг 29.6 хувиар нэмэдүүлсэн болон дулааны үнийг нэмэгдүүлэх зохицуулалтыг 2026 он хүртэл хойшлуулаад байгааг танилцуулж, үүний үр дүнд нүүрсний уурхай, төмөр замын тээврийн салбар алдагдалгүй болж, цахилгааны салбар улсын төсвийн татаасгүй болсон болон эрчим хүчний салбарын ажиллагсдын цалин, хөлс, нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэсэн, тарифыг индексжүүлэх суурь нөхцөл бүрдсэн, хэрэглэгчид хэрэглээгээ зохицуулж хэмнэлт гаргах боломжтой болсон, хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг татах, сэргээгдэх эрчим хүчийг дэмжих нөхцөл бүрдэж, ухаалаг тоолуурын системийг үе шаттай нэвтрүүлэх эхлэл тавигдсаныг онцлов. Мөн салбарын менежтентийн шинэчлэлийн талаар зөвлөх үйлчилгээ үзүүлсэн “Тэнгэр Капитал” ҮЦК-ийн гүйцэтгэх захирал О.Лхагвасүрэн энэ талаарх судалгаа, дүгнэлтээ танилцууллаа. Түүнчлэн “Эрчист Монгол” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Г.Амартүвшин эрчим хүчний компаниудын өнөөгийн нөхцөл байдал, санхүүгийн голлох үзүүлэлтүүдийг танилцуулав. Тус салбарын нийт 27 төрийн өмчит компанийн 34 хувийг “Эрчист Монгол” ХХК эзэмшиж байгааг танилцуулаад, эдгээр компаниудын ашигт ажиллагааны үзүүлэлтүүд сул, цэвэр ашиг болон хөрөнгийн өгөөж хангалтгүй, зардлын хяналт сайнгүй, хөрвөх чадварын эргэлт болон авлага, өглөг барагдуулах хугацаа тогтворгүй, богино хугацааны төлбөрийн чадвар дунд зэрэг байгааг дүгнэсэн юм. Мөн өрийн ачаалал ихсэж, санхүүгийн эрсдэл нэмэгдэж байгааг онцолж, эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн болон захиргааны зардал тасралтгүй өсөж байгааг анхаарууллаа. Эрсдэлийн үнэлгээгээр эрчим хүчний компаниудын санхүүгийн байдал тогтворгүй, өгөөж тааруу, үйлдвэрлэлийн өртгийг бууруулах, өрийн удирдлагыг сайжруулах шаардлагатай, улирлын нөлөөлөл ихтэй нь тогтоогдож буйг тэрбээр хэлж, ийм нөхцөлд компаниудыг хувьчилж, нээлттэй хувьцаат компани болгох боломжгүй гэдгийг онцолсон юм. Компаниудын засаглалыг сайжруулж, бүтээмж, үр ашгийг нэмэгдүүлэж, алдагдлыг бууруулж зах зээлийн үнэ цэнийг өсгөсний үндсэн дээр хувьчлалыг хэрэгжүүлэх шаардлагатай гэсэн байр суурьтай байгаагаа тэрбээр илэрхийлэв.

Хэлэлцүүлгийн хоёрдугаар хэсэгт “Хашаандаа сайхан амьдаръя” ТББ-ын тэргүүн Ц.Түмэнбаяр, “УБЦТС” ТӨХК-ийн Ерөнхий инженер Т.Мөнхболд, “Солар Повер Монголиа” ХХК-ийн захирал Г.Жавхлантуг, “Монхорус Эрчим” ХХК-ийн захирал Б.Батлхагва, Дуудъя брэндийн үүсгэн байгуулагч С.Хонгор, Эрчим хүчний реформ Үндэсний хорооны Ажлын албаны дарга асан Л.Жамбаа нар гэр байшингийн дулаалгын шийдэл, эрчим хүчний сүлжээний автоматжуулалт, нарны цахилгаан станцын үйл ажиллагаа, тархмал болон сэргээгдэх эрчим хүчний эрх зүйн орчин, зохицуулалтын журам, дүрмүүдээс үүдэн гарч байгаа бэрхшээлүүд, хэрэглэгчийн эрчим хүчний хэрэглээнд гарч буй хүндрэлийг шуурхай шийдвэрлэх, тэдний дуудлагыг хүлээн авч, цаг алдалгүй ажиллах талаар болон эрчим хүчний реформыг таван жилээр төлөвлөн хэрэгжүүлж буй болон анхаарах шаардлагатай асуудлуудын талаар мэдээлэл хийсэн юм.

Түүнчлэн эрчим хүчний шилжилт, эрх зүйн шинэчлэлийн талаар МҮХАҮТ-ын дэргэдэх Эрчим хүчний зөвлөлийн дарга Д.Ганхуяг илтгэл тавив. Зах зээлийн чиг баримжаатай эрчим хүчний шинэчлэлийг цөөн улс орон хэрэгжүүлсэн бөгөөд ихэнх нь төрийн хяналт болон хувийн хэвшлийн оролцоог хослуулсан загварыг сонгож буй тухай Дэлхийн банкны тайлангийн дүгнэлтийг тэрбээр эшилж, шинэчлэлийг хийхийг тулд салбарын системийн бүтэц, хөрөнгө оруулалтын орчин, улс төрийн эрмэлзэл, хүсэл зорилго, зохицуулалтын орчин, хэрэглэгчдийн оролцоо, дэд бүтцийн бэлэн байдал, инэч санаачилгыг дэмжсэн бизнесийн орчин, институцчлал засаглалын бэлэн байдлыг хангах ёстой гэдгийг дурдав.

Улсын Их Хурлын гишүүн, эрчим хүчний хууль тогтоомжийг шинэчлэн боловсруулах үүрэг бүхий ажлын хэсгийн ахлагч М.Энхцэцэг өнгөрөгч тавдугаар сард боловсруулсан Дулаан хангамжийн тухай хуулийн төслийг танилцууллаа. Хуулийн төслийг боловсруулах хүрээнд Эрчим хүчний тухай хуулийн үр дагаварын үнэлгээг хийх, гадаад улс орнуудын дулаан хангамжийн хууль, эрх зүйн орчныг судлах, хуулийн үндсэн концепцийг тодорхойлж, төслийг бичих, салбарын оролцогчид, эрдэмтэн судлаач нар болон иргэд, олон нийтийн саналын авч тусгах зэрэг ажлууд хийснийг тэрбээр дурдаад, иргэд, байгууллагаас нийтдээ 859 санал ирснийг онцоллоо. Дулаан хангамжийн тухай хуулийн төсөл салбарын бодлого, төлөвлөлт ба хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ, төр захиргааны болон дулаан хангамжийн байгууллага, хэрэглэгчдийн үүрэг оролцоо, эрх, гэрээ, тоолуурын болон мэдээллийн систем, салбарын техник, технологийн норм, стандарт, аюулгүй байдлын шаардлага, системийн зохион байгуулалт, сүлжээний холболт, хяналт, шалгалт, хариуцлага зэрэг 15 бүлэгтэйгээр боловсруулагджээ. Төсөлд дулаан хангамжийн системийг төвлөрсөн, хэсэгчилсэн, бие даасан гэсэн ангилалтай байхаар зааж, хэсэгчилсэн болон бие даасан системүүд төрийн оролцоогүй, тусгай зөвшөөрөл авахгүй, үнэ тарифаа батлуулахгүй, мөн хувийн хөрөнгө оруулалтад тулгуурласан байхаар тусгасан байна. Харин Улаанбаатар хот, аймаг, сумын төвийн дулааны эх үүсгүүр, төвлөрсөн сүлжээг бүхэлд нь хамруулсан төвлөрсөн дулаан хангамжийн систем нь төрийн зохицуулалттай байх юм.

Дулааны эх үүсгүүрүүд дулаан, цахилгаан хосолсон, дулаан дангаар үйлдвэрлэх бие даасан, оргил ачааллын болон дулааны хуримтлуур гэсэн төрөлтэй байхаар хуулийн төсөлд тусгаж, дулаан дамжуулах сүлжээ төрийн өмчлөлд байх, мөн 30 МВт, түүнээс доош дулаан нийлүүлж буй түгээгч, хангагч нар тусгай зөвшөөрөл авах шаардлагагүй байхаар заажээ. Мөн дулаан түгээх хангах үйл ажиллагаа эрхлэгч нарт нэгдмэл нэг нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулах, түгээх сүлжээнд холбогдох тэгш боломжоор хангах, сүлжээний тасралтгүй, аюулгүй, найдвартай ажиллагааг хариуцах зэрэг шаардлага тавигдаж аж.

Түүнчлэн хуулийн төсөлд сэргээгдэх эрчим хүч, дулааны үр ашгийнг талаарх бүлгийг тусгаж, өрсөлдөөнт зах зээлийн харилцаанд шилжихэд чиглэсэн харилцааг зохицуулахаар төлөвлөсөн байна. Өрсөлдөөнт зах зээлд шилжихийн тулд эхний ээлжинд эрчим хүчний үйлдвэрлэгч, хангагч нарт горимын зөрчил тооцож хариуцлагыг нэмэгдүүлэх механизм нэвтрүүлэн, үйлдвэрлэгч болон хэрэглэгч хоорондоо шууд гэрээлэх боломж бүхий хоёр талт зах зээлийг үе шаттай нээж, өрсөлдөөнт зах зээлд оролцогчдыг сургах, чадавхжуулах үйл ажиллагааг салбарын 0.1-3.0 хувьд явуулсны үр дүнд хангагч нар хэрэглэгчдийнхээ хэрэглээний таамаглалыг боловсруулж, системийн төлөвлөгөөг үр ашигтай байлгахад чиглэж ажиллах боломж бүрдэнэ гэж ажлын хэсэг тооцоолсон байна. Ингэснээр шилжилтийн үеийн зах зээл буюу нэг худалдан авагч давамгайлсан, өрсөлдөөнт зах зээлийн тогтолцоо бүрдэж, төвлөрсөн хангамжийн системтэй зэрэгцээ шууд гэрээлэх болон биржийн арилжаагаар дамжуулах эрчим хүчний жижиглэн худалдааны зохицуулалтгүй зах зээл бий болох юм.

Дулааны тухай хуулийн үзэл баримтлал ямар байх нь зүйтэй талаар ШУТИС-ийн Эрчим хүчний их сургуулийн ахлах багш, доктор А.Түмэнбаяр дараа нь мэдээлэл хийсэн юм. Тэрбээр энэ харилцааг ямар хууль, журмаар хэрхэн зохицуулж ирснийг товч танилцуулаад, дулааны үйлдвэрлэл, хангамжийн хөгжлийн чиг хандлага, эх үүсвэрийн баяжилт, улам өргөжин буй боломжийн тухай дурдаж, байгаль орчинд ээлтэй, техник, эдийн засгийн үр ашигтай үйлдвэрлэл, дамжуулалт, түгээлт, тэдгээрийн аж ахуйн нийтлэг асуудлуудыг шийдвэрлэх, зохицуулах үүрэгтэй хуулийн зөв механизмыг бий болгох нь чухал болохыг тэмдэглэв.

Эрчим хүчний реформын талаарх нээлттэй хэлэлцүүлэгт оролцогчид салбарын мастер төлөвлөгөөг боловсруулж хэрэгжүүлэх, эх үүсвэрийн нэгдсэн төлөвлөлтийн талаар олон улсын мэргэжлийн байгууллагаас зөвлөх үйлчилгээ авч ажиллах, тусгай зөвшөөрлийг багасгах, хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг дэмжиж, бизнесийн орчныг сайжруулах, сэргээгдэх эрчим хүчний салбарт карбон кредит тооцож, цэвэр үйлдвэрлэл, зах зээлийг хөгжүүлэх, үйлдвэрлэгчдээс түгээх сүлжээнд нийлүүлж буй бүтээгдэхүүний үнийн зөрүүг арилгах, тархмал эх үүсвэрийг дэмжиж, бага оврын сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсгүүрүүдийг сүлжээнд холбох асуудлыг шийдвэрлэх, салбарын удирдлага, бодлого тодорхойлогчид ойлголт, үзэл баримтлалаа нэгтгэж, реформыг эрчимжүүлэх зэрэг олон асуудлаар илтгэгчид болон Улсын Их Хурлын гишүүд, холбогдох байгууллагын төлөөллөөс асуулт асууж, санал бодлоо солилцов. Хэлэлцүүлгийг дүгнэж Улсын Их Хурлын гишүүн С.Цэнгүүн хэлэхдээ, жил гаруйн өмнө бид энэ салбарын бодлого, үйл ажиллагаа, үнэ тариф, зохицуулалтыг төрөөс нэхээд сууж байдаг байсан бол одоо тархмал эх үүсгүүр, сэргээгдэх эрчим хүчний шинэ боломжууд, харилцан холболтын тохируулга, зах зээлийн харилцаа зэрэг илүү өргөн, гүнзгий асуулгаар мэтгэлцэж буй нь эрчим хүчний реформыг хэрэгжүүлж буйн үр дүн гэж үзэж байгаагаа онцолсон юм. Реформын хүрээнд судалгаа, танин мэдэхүйн ажил маш их хийгдсэн гэдгийг тэрбээр дурдаад, салбарын бодлого, төлөвлөлт, удирдлагыг хэрэгжүүлж буй хүмүүс, мэргэжилтнүүдийн дунд ойлголтын болон үзэл баримтлалын зөрүү байсаар байгааг хүлээн зөвшөөрч, нэгэн ширээнд цуглаж суугаад сайтар ярилцах, ойлголцох шаардлага байгааг тэмдэглэлээ гэж Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээллийн газраас мэдээлэв.